Grada Klunder

Hendrikus’ tweede vrouw en de moeder van alle acht hun kinderen heet Gerarda Everdina Klunder, roepnaam Grada. In haar geval kennen we de roepnaam wel omdat haar jongste dochter Grada heet. Ze is geboren in 1853 en komt uit een katholieke familie, die vier generaties lang is gevestigd in Deventer. Haar vader Antonius woont daar met zijn gezin, hij heeft acht kinderen, waarvan Grada de jongste is. Haar vader en moeder zijn dan al op leeftijd, resp. 52 en 46 jaar. Bij de dood van haar moeder is Grada 5, bij die van haar vader 19. De katholieke familie Klunder gaat terug tot de Duitse soldaat Peter Klunder, die in de 18e eeuw  in Deventer wordt gelegerd (rond 1730) en er trouwt in 1736. In de huwelijksakte belooft Peter de kinderen Nederlands Hervormd op te voeden, wat bij de meisjes is gebeurd, maar zijn jongens heeft hij rooms-katholiek opgevoed!

Grada wordt dienstbode in ongeveer 1865, vrijwel zeker in Deventer. Het is namelijk heel gebruikelijk om al op 12jarige leeftijd met een dienstje te beginnen. Maar in 1876 is ze dienstbode in Zwolle, want in dat jaar trouwt ze daar met Hendrikus Grondhuis. Vanaf wanneer ze in Zwolle werkt, weten we niet, maar ze is zeker ruim tien jaar ‘in betrekking’ geweest. Dat betekent ook in meerdere huizen, als we op een algemeen aanvaard gemiddelde van twee jaar per betrekking afgaan. Jammer genoeg weten we niets van de gezinnen waarvoor ze werkt en van wat ze allemaal meemaakt. In die tijd geven de meeste vrouwen zelfs niet op dat ze buitenshuis werken, maar rond 1860 werkt 44% van haar als dienstbode, wasvrouw, kokkin of werkvrouw!

Werkt Grada voor een deftig doktersgezin, zoals later haar dochter Dien, of voor een notaris, een ambtenaar of officier, enz.? Werkt ze in de gegoede of in de kleine burgerij, samen met meerdere dienstboden, dit kunnen vrouwen en soms mannen zijn , of alleen? In ieder geval maakt ze lange dagen en het werk is zwaar: kachel leeghalen en aansteken, bedden afhalen en opmaken, waskommen en lampetkannen schoonmaken en vullen, de woonkamer stoffen. Op vaste dagen boent ze de meubels, klopt de tapijten of poetst het koper. Het zwaarst is het dweilen van gang en keuken en de was, maar misschien is het gezin zo deftig dat daar een speciale werkvrouw voor is. Grada zal als dienstbode meer of minder goed behandeld zijn, vaak minder, mevrouw is streng bij de controle van haar werk en de gezinsleden doen vaak neerbuigend, of ze geen volwaardig mens is. Hoe lang zijn haar werkdagen, 14 uur of langer, en krijgt ze vrij voor de kerk op zondag en voor een avondje uit? Heeft ze zo Hendrikus leren kennen of komt ze hem tegen op straat bij het boodschappen doen?

Voor al deze vrouwen is het huwelijk meestal de verlossing uit haar ondergeschikte leven van dienstbode. Wat zal Grada blij geweest zijn te trouwen, ook al is Hendrikus zeven jaar ouder en een armoezaaier! Verliefd is ze misschien niet, net zo min als hij, maar het is voor beiden de mogelijkheid een eigen gezin te vormen. Hun huwelijk wordt gesloten op 4 mei 1876 in Zwolle. Grada is dan 23 jaar, haar man 30. Ze krijgt 12 kinderen waarvan er 8 in leven blijven. De eerstgeborenen, een Willem van 1877 en een Everdina van 1878, sterven resp. 1 en 6 jaar oud. De volgende zes kinderen, Johanna (1880), Hendrikus (1882), Antonia (1883), Willemina (1885), Willem (1886) en Everdina (1888) blijven in leven. Dan wordt in 1890 Theodora geboren die 4 jaar is als ze sterft in 1895. Daarna volgen Femia Mathilda van 1892 en Gerharda Maria van 1894 die in leven blijven, maar het laatste kind, Theodorus van 1897 sterft nog in datzelfde jaar, 7 weken oud. Ik ga ervan uit dat Antonia Toos is die in het klooster treedt; ze is dan wel 5 jaar ouder dan Everdina en niet een jaar jonger zoals ik altijd heb gedacht. Ik herinner mij dat ik als kind eens meeging naar Zwolle, het zal rond 1965 zijn geweest. We waren met Gerda, Gerard en Frank bij tante Grada en bezochten ook tante Toos in haar kloostercel.

Op een foto , die misschien is genomen ter gelegenheid van het overlijden van vader Hendrikus in 1911, staan alle 8 volwassen kinderen. Ook de overleden ouders zijn aanwezig, hun portret hangt aan de muur achter het tafeltje waaraan de twee oudste kinderen, Johanna en Hendrikus zitten. Links van hen staan Grada en Willem met Toos zittend tussen hen in en rechts staan  Dien en Femia met Mien zittend ertussen. Altijd wanneer we deze mooie foto hebben bekeken, wijst mijn grootmoeder me erop dat haar haar het mooiste zit van alle zussen, het elegantste opgestoken. Ondertussen kijkt ze wantrouwend de camera in, terwijl haar moeder op de foto aan de muur zit aan een 2e tafeltje, met een zorgelijk gezichtje, of verbeeld ik het me alleen, vanonder haar kleine mutsje. Hendrikus de pakhuisknecht staat er recht en stoer naast.

Dien heeft me geen persoonlijke herinneringen aan haar moeder verteld. Als haar dienst net zo ellendig was als die van haar dochter later, zal ze veel hebben geleden. Na haar jeugd, waarvan  niets bekend is, en haar jaren als dienstbode, komt het vrouwenleven van kinderen baren en weer huishouden. Grada sterft betrekkelijk jong in 1906, ze is dan 53 jaar.